انواع مختلفی از نگهدارندهها در صنایع غذایی مورد استفاده قرار میگیرند که هر کدام از آنها خواص مخصوص به خود را دارند. همه محصولات غذایی به جز آنهایی که در باغ و آشپزخانه تهیه می شوند، دارای مواد نگهدارنده هستند. هر سازنده ای به مواد غذایی در طول فرآوری آن محصول، مواد نگهدارنده می افزاید. هدف کلی این است که از رشد میکروب ، کپک و… و در نتیجه فساد غذا در طی مسیر حمل و نقل جلوگیری شود. غذا برای حفظ بقا مهم است، بنابراین حفظ مواد غذایی یکی از قدیمی ترین فن آوری های مورد استفاده انسان است تا از فساد آن جلوگیری کند. نگهدارندهها در دو نوع طبیعی و شیمیایی وجود دارند و هدف همه آنها حفظ خواص طبیعی غذا، حفظ ویژگیهای ظاهری غذا و افزایش ارزش غذایی برای ذخیره سازی آن میباشد. در این مطلب هر یک از انواع نگهدارنده در صنایع غذایی را به اختصار توضیح داده و کاربردهای آنها را بیان میکنیم.
نگهدارندههای طبیعی در صنایع غذایی
نمک، شکر، الکل و سرکه از دسته افزودنیهای طبیعی میباشند که به منظور افزایش مدت زمان نگهداری، به مواد غذایی اضافه میگردند. این مواد جزو نگهدارندههای قدیمی هستند که در خانه نیز مورد استفاده قرار میگیرند. شکر و نمک اولین نگهدارنده های طبیعی غذا هستند که به طور بسیار موثری رشد مایع باکتری ها را در غذا حفظ می کنند. برای حفظ گوشت و ماهی، نمک هنوز به عنوان یک نگهدارنده طبیعی غذا بکار گرفته می شود.
نگهدارندههای شیمیایی مواد غذایی
نگهدارندههای شیمیایی مواد غذایی نیز برای مدتی مورد استفاده قرار گرفته شده است. آنها به نظر بهترین و موثرترین برای عمر طولانی تر هستند. بر خلاف نگهدارنده های طبیعی مواد غذایی برخی از نگهدارنده های شیمیایی مواد غذایی مضر هستند. مانند دی اکسید گوگرد و نیتریت ها. دی اکسید گوگرد باعث تحریک لوله های تنفسی برونش و نیتریت سرطان زا است. در ادامه به توضیح نگهدارندههای شیمیایی میپردازیم.
سیترات سدیم
سیترات سدیم که با نامهای تجاری تری سدیم سیترات و سیتروسدین نیز شناخته میشود یک ترکیب شیمیایی به شکل پودر و یا بلورهای گرانوله به رنگ سفید است. یکی از مهمترین کاربردهای آن، استفاده در صنایع غذایی به عنوان طعمدهنده و یا نگهدارنده میباشد.
خواص شیمیایی سیترات سدیم
سیترات سدیم با فرمول شیمیایی Na3C6H5O7 غیر سمی و دارای خاصیت بازی نسبتا کم میباشد. فرمول شیمیایی آن میباشد. منابع طبیعی سیترات سدیم توت و مرکبات بوده و دارای مزه شور و اندکی ترش است. این ماده در دو نوع بی آب و آبدار یافت میشود.
از لحاظ فیزیکی، سیترات سدیم بدون آب شبیه سیترات سدیم دی هیدرات است با این تفاوت که نسبت به آن دارای حلالیت و پایداری کمتر در برابر هوا است.
از دیگر ویژگیهای مهم سیترات سدیم قابلیت انحلال در آب بر خلاف اتانول است. این ماده از واکنش پذیری بسیار کمی برخوردار است و در دمای محیط از نظر شیمیایی پایدار است، بسیار زیست تخریب پذیر است و قابلیت دفع با پسماندها را دارد.
کاربردهای سیترات سدیم در صنایع غذایی
- استفاده به عنوان طعم دهنده و آنتی اکسیدان در مواد غذایی
- در نوشابههای غیر الکلی و انواع آبمیوهها و نوشابههای انرژی زا به عنوان نگهدارنده
- در پنیر پیتزا به عنوان عامل کشسانی
- در مرباها و دسرهای ژلاتینی به عنوان تنظیمکننده PH
- در خامه به عنوان عامل پف کننده
- استفاده در شیرهای تغلیظ شده به عنوان عامل جلوگیری کننده از ترکیب مواد جامد حین ذخیره سازی در انبار
پروپیونات سدیم
پروپیونات سدیم فرم نمکی اسید پروپیونیک است که یک اسید آلی است که در طول تجزیه شیمیایی قند و همچنین به طور طبیعی طی متابولیز اسید های آمینه و اسید های چرب در بدن تولید می شود.
پروپیونات سدیم یک افزودنی غذایی متداول است که در دو نوع طبیعی و صنعتی وجود دارد. این ماده یک افزودنی موثر برای جلوگیری از فساد محصولاتی که امکان فاسد شدن آنها وجود دارد مانند محصولات پخته شده، میباشد، چرا که برای قارچها و برخی از باکتریهای سمی است.
خطرات استفاده از پروپیونات سدیم
با توجه به برگه اطلاعات ایمنی مواد برای پروپیونات سدیم، که در ScienceLab.com گزارش شده است، مواد شیمیایی اگر به صورت خالص استفاده شوند، می توانند پوست را تحریک کنند. با این حال، از آن جا که عموم مردم با پروپیونات سدیم به صورت خالص در تماس نیستند، احتمال بروز خطر وجود ندارد. خطرات ناشی از مصرف پروپیونات سدیم در مقایسه با مصرف محصولاتی که دارای قارچ و یا آلودگی باکتریایی هستند، ناچیز است. بنابراین استفاده از آن به مقدار کم در محصولات غذایی بی خطر است.
کاربردهای پروپیونات سدیم
- استفاده به عنوان نگهدارنده در مواد غذایی
- استفاده به عنوان ضد کپک در محصولات نانوایی
پروپیونات کلسیم
پروپیونات کلیسیم با فرمول شیمیایی C6H10CaO یک افزودنی غذایی است که به عنوان نگهدارنده مورد استفاده قرار میگیرد، این ماده از رشد باکتری ها و قارچ ها جلوگیری می کند موجب افزایش عمر محصولات غذایی می شود و بر عکس بنزوات سدیم نیازی به محیط اسیدی ندارد.
ویژگیهای پروپیونات کلسیم
پروپـیـونـات کلـسیـم آنتی باکتریال و ضد کپک بوده و بر روی باکتری ها بسیار موثر است. در غلظت پایین به کار گرفته می شود و به آسانی در آب حل می شود و بـه عـنـوان نگهدارنده طیف وسیعی از bacillus subtilis را کنترل می کند در طول زمان نگهداری ثابـت باقی می ماند و فاقد اثرات مخرب بر روی قالب و تخمیر است و قابلیت استفاده به صورت خـشـک را دارد.
و به خوبی در بدن انسان مورد هضم قرار می گیرد و در هیچ بافتی از بدن انباشته نمیشود. هنگامی که آن را از طریق غذا مصرف میکنید، بدن کلسیم را از اسید پروپیونیک جدا میسازد. این اسید سپس مانند سایر اسیدهای چرب متابولیزه میشود.
این ترکیب غیر سمی است و به طور کلی آن را بی خطر به حساب میآورند.
کاربردهای پروپیونات کلسیم
- استفاده در محصولات آردی به منظور جلوگیری از رشد کپکها
- استفاده در فرآوردههای گوشتی، محصولات لبنی، تنقلات، ژلاتین، نوشیدنیهای غیر الکلی، مربا و …
- استفاده در تنباکو و غذایی دام
- استفاده در غذای گاو به منظور جلوگیری از ابتلای گاو به تب شیر و فراهم کردن کلسیم اضافی برای گاو
نیتریت سدیم
یکی دیگر از افزودنیهای مجاز در صنایع غذایی نیتریت سدیم میباشد. شناخته شده ترین کاربرد این ماده به منظور جلوگیری از بوتولیسم در غذاهای آماده است؛ این ماده در تولید محصولات گوشتی هم چون بیکن، سالامی، مرغ، کالباس تخمیری، هات داگ، پنیر و همچنین محصولاتی مانند ماهی به عنوان نگهدارنده مورد استفاده قرار میگیرد.
دی استات سدیم
دی استات سدیم که با نام پیماریسین نیز شناخته میشود، یک پودر سفید است که قابلیت بالایی در جذب رطوبت دارد. مهمترین کاربرد این ماده، استفاده از آن در تولید نان به دلیل تاثیری که روی قارچها و باکتریها دارد، میباشد.
سدیم دی استات دارای خاصیت نگهدارندگی، بازدارندگی رشد کپکها و مخمرها و بعضی ازمیکروبها است .
سدیم دی استات با هدف کاهش ترشی اضافه محصول موجب تعدیل مزه آن می شود و به علت حالت بافری آن در جهت کنترل اسیدیته افزوده می شود. هم چنین این ماده در محصولات گوشتی و ماکیان دارای اثر نگهدارندگی قابل توجهی است و در محصولات نانوایی از بروز راپینس جلوگیری می کند.از جمله اهداف افزودن این ماده به مواد غذایی افزایش پایداری امولسیون چربی ها در محصولات گوشتی فراینده شده است.
کاربردهای دی استات سدیم
- استفاده در محصولات گوشتی و نانوایی به عنوان متعادل کننده PH و نگهدارنده
- استفاده در اسنکها به عنوان طعمدهنده
- استفاده در محصولات میوهای و سبزیجات کنسرو شده، چیپس، سس، سوپ و… به عنوان نگهدارنده و متعادل کننده اسیدیته
- استفاده در تولید چیس و پفک به عنوان عامل تردکنندگی
- استفاده در مواد غذایی و مواد ذخیره شده در انبار به دلیل خواص ضد کپک و ضد قارچ
بنزوات سدیم
بنزوات سدیم با فرمول شیمیایی C6H5COONa ، پودر کریستالی با رنگ سفید و طعم شیرین است و در صنایع غذایی با نام اختصاری E211 شناخته می شود. در طبیعت نیز این ماده را در برخی گیاهان مثل سیب و آلو می توان مشاهده کرد.
بنزوات سدیم باکتری ها را از بین نمی برد فقط موجب توقف فعالیتشان می شود. هم چنین بنزوات سدیم توانایی غیرفعال سازی قارچ ها را نیز دارد . اثرات این ماده را می توان در شرایط اسیدی با pH کم تر از ۶/۳ مشاهده کرد.
گرچه اسید بنزوئیک نگهدارنده ی مؤثرتری است اما به طور معمول از بنزوات سدیم به عنوان نگهدارنده غذایی استفاده میشود زیرا اسید بنزوئیک بهخوبی در آب حل نمیشود؛ اما سدیم بنزوات با داشتن یک مولکول سدیم حلالیت بالائی در مواد غذائی و محلول های مختلف دارد و به خوبی از رشد کپک ها و مخمر ها جلوگیری می کند.
خطرات بنزوات سدیم
استفاده از بنزوات سدیم از آنجا که آبمیوه به صورت گرم در قوطی ریخته میشود و به دلیل واکنشهایی که بنزوات سدیم در حرارت انجام میدهد، در همه آبمیوهها مجاز نیست. اما در نوشابهها به دلیل اینکه به صورت سرد پر میشود، استفاده از آن مجاز است.
کاربردهای بنزوات سدیم
این ماده در مرباها، سالاد میوه، ترشیجات، سس و ژلهها کاربرد دارد، همچنین به عنوان ماده نگهدارنده در داروها و لوازم آرایشی و بهداشتی نیز به کار میرود.
اسید اسکوربیک یا ویتامین سی
اسید اسکوربیک جامد سفید رنگی است که در بدن به عنوان آنتی اکسیدان عمل میکند، به این معنی که در جریان خون قرار گرفته و اثرات شیمیایی موادی که به بافتهای بدن آسیب میرسانند را خنثی میکند. از جمله مزایای مصرف ویتامین سی محافظت از پوست در برابر اشعه ماورای بنفش نور خورشید، افزایش قدرت ایمنی بدن، استحکام لثهها و دندانها، تولید کلاژن و جلوگیری از بالا رفتن کلسترول خون و ایجاد لختههای خونی در رگ میگردد.
اکثر جانداران قادر به ساخت این ویتامین در بدن خود هستند اما جانداران دیگری مثل انسان باید این ویتامین را در طول روز از موادی که مصرف میکنند به دست آورند.
این ویتامین به صورت طبیعی در منابع گیاهی و جانوری موجود است اما نمونه های مصنوعی و قرص آن نیز تولید شده است. منابعی که بیشترین مقادیر این ویتامین را در خود دارند عبارتند از: توت فرنگی، کلم بروکلی، گریپ فروت، گوجه فرنگی، انبه، لیمو، گل کلم، سیب زمینی، هندوانه، اسفناج، کلم، نارنگی و مرکبات، کیوی و دیگر میوهها و سبزیها، که جزء منابع گیاهی و جگر که منبع حیوانی دارای ویتامین ث است.
عواملی هم چون نگهداری طولانی مدت در یخچال، پختن، گرمای هوا، نور و دخانیات باعث از بین رفتن این ویتامین میشوند، لذا افراد سیگاری به میزان بیشتری از این ویتامین نیاز دارند. هم چنین شیر مادر نیز مقادیری از ویتامین ث را دارا میباشد و به همین جهت زنان باردار بایست میزان بیشتری از آن مصرف کنند. ویتامین سی را می توان ۳ تا ۶ ماه در دمای زیر صفر نگهداری کرد اما پس از آن تجزیه میشود. هم چنین در میان سبزیها جعفری شش تا هفت برابر سایر سبزیها دارای این ویتامین است.
کاربردهای اسید اسکوربیک
ویتامین سی به عنوان نگهدارنده به دلیل خاصیت آنتی اکسیدانی در مواد غذایی به عنوان مثال آبمیوه جات کنسرو شده و مصنوعی که از اسانس، شکر و رنگ تهیه می شوند، اضافه می شود.
سوربات پتاسیم
سوربات پتاسیم مادهای با فرمول شیمیایی C6H7KO2 است که در برخی از توتها به طور طبیعی یافت میگردد. این ماده ضد کپک و محلول در آب بوده و مهمترین کاربردهای آن شامل استفاده در صنایع غذایی به عنوان نگهدارنده است. این نگهدارنده در مقادیر مجاز (۵۰۰ تا ۲۰۰۰ ppm) سمی نبوده و در pH زیر ۶ بهترین تاثیر را از خود نشان می دهد. غلظت ضد میکروبی موثر سوربات در مواد غذایی ۳/۰-۰۵/۰ درصد است.
از خواص خوب سوربات پتاسیم می توان به حلالیت بالای این محصول در آب اشاره نمود. همین حلالیت بالا و خاصیت نگهدارندگی قوی نمک سوربات پتاسیم سبب استفاده بالای آن در تولید مواد غذائی شده است .
کاربردهای سوربات پتاسیم
در محصولات نانوایی، مربا، زیتون، ماست، پنیر، سس ها، مارگارین، ترشی و شوریجات، آب میوه و نوشابه های غیر الکلی، برگه زرد آلو، فیلینگها و تاپینگها، شیرهای تخمیر یافته، پیتزاهای نیم پز و فریز شده، سالاد میوه، کپسول ژلاتین، کره نباتی، سوسیس خشک و غیره خاصیت نگهدارندگی دارد.
این ماده در غذاهایی که در دمای اتاق نگهداری می شوند، مانند کنسرو میوه ها و سبزیجات، کنسرو ماهی، گوشت خشک شده، و دسر استفاده می شود. بسیاری از غذاهایی که تازه نیستند و تاریخ انقضای زیادی دارند متکی به وجود این ماده اند. به طور کلی، استفاده از این ماده در مواد غذایی بسیار رایج است. هم چنین در صنایع خشکبار نیز این ماده استفاده می شود.
بسیاری از محصولات زیبایی نیز مستعد ابتلا به رشد کپک می باشند و استفاده از نگهدارنده جهت جلوگیری از گسترش رشد کپک در آنها رایج است. بسیار محتمل است که شامپو، اسپری مو، و یا کرم پوست که از آن استفاده می کنید حاوی سوربات پتاسیم باشد.