بی کربنات سدیم با فرمول شیمیایی NaHCO₃ یک جامد بلوری است که به آن جوش‌شیرین نیز می‌گویند. نام تجاری این ماده سودا اش (Soda ash) است. این پودر سفیدرنگ بویی ندارد و تقریباً طعمی شور دارد البته این شوری زیاد نیست و در طعم و رنگ بسیار شبیه به جوش شیرین است. این ترکیب از نظر قلیایی‌ات جزو موادی است که محلول یک مولار آن در دمای اتاق ph برابر ۸٫۳ دارد. از نظر فیزیکی قابلیت خوبی برای حل شدن در آب دارد و به‌راحتی با تبخیرمی توان این ماده را از آب جداسازی کرد. چگالی این ماده برابر ۲٫۲ گرم بر سانتی‌متر مکعب و جرم مولی آن ۸۴٫۰۰۷ گرم بر مول است.
ساختار شیمیایی بی کربنات سدیم
مولکول‌های تشکیل‌دهنده بی‌کربنات سدیم کربن، سدیم، هیدروژن و اکسیژن است. این ماده در ساختار خود یک گروه کاتیونی به نام+Na و یک گروه آنیونی–HCO3 دارد. به دلیل ساختار این ماده، امکان این‌که این ماده بجوشد نیست ولی می‌توان آن را تجزیه کرد.
نحوه تولید بی کربنات سدیم
به‌وسیله دو روش می‌توان بی‌کربنات سدیم را فرآوری و تولید کرد:
روش اول: فرآیند سالوی
در این فرآیند کربنات سدیم طی واکنشی که سدیم کلرید با آمونیاک و کربن دی‌اکسید در محلولی از آب دارد ته‌نشین می‌شود که می‌توان بعد از مراحل صاف کردن و خشک‌کردن کربنات سدیم را به‌صورت ته‌نشین شده فرآوری کرد.
روش دوم: تشکیل رسوب با عبور دادن گاز از درون محلول جوشان کربنات سدیم
کاربردهای بی کربنات سدیم
بی‌کربنات سدیم دارای دو فرم سنگین و سبک است و این تفاوت‌هایی را در ساختار و کاربرد این ماده ایجاد کرده است. این تفاوت در ساختار شیمیایی نیست بلکه ازنظر فیزیکی تفاوت‌هایی در آن‌ها دیده می‌شود. کاربرد عمده فرم سنگین بی‌کربنات سدیم به‌صورت پودری جامد رنگ است که در ساخت شیشه از آن استفاده می‌شود. مقداری از این محصول در تولید مواد شیمیایی کاربرد دارد و درصد بسیار ناچیزی در حدود ده درصد در تولید مواد شوینده و صابون‌ها مورداستفاده قرار می‌گیرد.
نوع سبک‌تر بی کربنات سدیم به دلیل چگالی کمی که دارد در صنعت نفت و گاز و تصفیه آب مورداستفاده است.
به‌طور کلی می‌توان کاربردهای این محصول در تولیدات گوناگونی ازجمله:
- در صنایع غذایی به دلیل تنظیم‌کنندگی میزان ترشی به‌عنوان مثال خمیرمایه از آن استفاده می‌شود
- یک ضدعفونی‌کننده ملایم است.
- خنثی‌سازی اسیدها با بی‌کربنات سدیم امکان‌پذیر است.
- در ساخت خمیردندان و دهان شویه نیز کاربرد ویژه‌ای دارد.
- در درمان سوءهاضمه و سوزش معده به‌عنوان داروی مؤثری محسوب می‌شود.
- در موارد ضروری برای تنظیم مقدار زیادی از پتاسیم موجود در خون انسان از بی‌کربنات استفاده می‌شود.
- در دام‌پزشکی مکمل خوبی برای حیواناتی چون گاو است.
- به‌عنوان تمیزکنندگی در صنعت مورداستفاده است.
- برای از بین بردن سختی آب از این ماده مؤثر استفاده می‌شود.
- یک ضد رسوب قوی است.
- در صنعت آجرپزی نیز بی‌کربنات مورداستفاده است.
- لکه‌های موجود در روغن و الکل را می‌توان با بی‌کربنات از بین برد.
- تولید کاغذ به‌وسیله بی‌کربنات امکان‌پذیر است.
- در کشاورزی نیز به‌عنوان عاملی که از رشد بی‌رویه مواد زائد جلوگیری می‌کند، مورد استفاده است.
- از کاربردهای خانگی آن می‌توان به‌عنوان جاذب بوهای بد مورداستفاده قرار گیرد.
- درمان آفتاب‌سوختگی یک کاربرد مهم برای بی‌کربنات سدیم در لوازم آرایشی بهداشتی است.
- مکمل غذایی خوبی برای ورزشکارانی است که کارشان با سرعت است.
- یک عامل بازدارنده از انفجار نیز محسوب می‌شود.
نکات ایمنی
بی کربنات به‌عنوان یک ماده بی‌خطر و غیرقابل اشتعال است و برای شما هیچ مشکلی ایجاد نمی‌کند ولی اگر در معرض مقدار زیادی از آن باشید بدون شک مشکلاتی ازجمله:
- در معرض بو و استشمام زیاد، باعث تحریک بینی و سوزش بینی می‌شود
- اگر مقداری از این ماده را ببلعید حتماً دستگاه گوارش شما در مقابل این ماده تحریک خواهد شد
- در صورت تماس چشمی نیز قرمزی و سوزش از عوارض آن است